Ερατοσθένης ο Κυρηναίος

(Κυρήνη 276 π.Χ. – Αλεξάνδρεια 196; π.Χ.). Αστρονόμος, μαθηματικός, γεωγράφος, φιλόλογος, φιλόσοφος και ποιητής. Πνεύμα εξαιρετικά πολυμερές, μαθητής μεταξύ άλλων του Λυσανία του Κυρηναίου στην Ελλάδα, πήγε το 235 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια – όπου τον κάλεσε ο Πτολεμαίος Γ’ ο Ευεργέτης για να αναλάβει την εκπαίδευση του γιου του, αλλά και να διαδεχθεί τον Απολλώνιο Ρόδιο στη διεύθυνση της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Τότε έγιναν φίλοι με τον Αρχιμήδη. Ασχολήθηκε με όλους σχεδόν τους τομείς της επιστήμης και του πνεύματος, πουθενά όμως δεν αναδείχθηκε πρώτος. Από εδώ προέρχεται και η προσωνυμία Β’ (ο δεύτερος) που του έδωσαν οι σύγχρονοί του. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη γεωδαισία, την αστρονομία, τη γεωμετρία και τα μαθηματικά. Ο Πάππος αναφέρει ένα έργο του σχετικό με τις αναλογίες, που όμως δεν διασώθηκε. Με την ονομασία κόσκινο του Ε. (βλ. λ.) είναι γνωστή η μέθοδός του για την εύρεση των πρώτων αριθμών. Ποιητής επυλλίων, γεωγράφος, εξαίρετος φιλόλογος, καλός ερμηνευτής του Ομήρου, συγγραφέας έργου για την αρχαία κωμωδία, υπολόγισε στα Γεωγραφικά του –με ικανοποιητική προσέγγιση– την περιφέρεια της Γης και έδωσε με τις Χρονογραφίες του μια εικόνα των πιο σημαντικών γεγονότων, από την άλωση της Τροίας έως τα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Πολλά από τα έργα του Ε. σώθηκαν, ολόκληρα ή εν μέρει: Γεωγραφικά, Χρονογραφίαι, Ολυμπιονίκαι, Περί Κωμωδίας, Σκευοφορικό, Καταστερισμοί κ.ά. Πίστευε σε μια σφαιρική Γη και υπολόγισε με μεγάλη (για τα μέσα της εποχής) ακρίβεια το μέγεθός της. Η μέθοδος που χρησιμοποίησε έχει διασωθεί και είναι υπόδειγμα επιστημονικής μεθόδου και απλότητας. Παρατήρησε ότι κατά το θερινό ηλιοστάσιο, το μεσημέρι, στην πόλη Συήνη (το σημερινό Ασουάν που βρίσκεται σχεδόν ακριβώς πάνω στον Τροπικό του Καρκίνου), οι ακτίνες του Ήλιου πέφτουν κατακόρυφα, φωτίζοντας τους πυθμένες των πηγαδιών. Στη συνέχεια αποφάσισε να μετρήσει την ίδια μέρα και ώρα τη γωνία που σχηματίζουν οι ακτίνες του Ήλιου στην Αλεξάνδρεια με την κατακόρυφο, παρατηρώντας τη σκιά που έριχνε ένας κατακόρυφος πάσσαλος. Επίσης, γνώριζε ότι η απόσταση μεταξύ Συήνης και Αλεξανδρείας ήταν 5.000 στάδια. Τέλος έκανε δύο (σχεδόν) σωστές παραδοχές, ότι η Συήνη και η Αλεξάνδρεια βρίσκονται στον ίδιο μεσημβρινό και ότι οι ακτίνες του Ήλιου είναι παράλληλες (ή ισοδύναμα ότι ο Ήλιος είναι σε άπειρη απόσταση σε σχέση με τις διαστάσεις της Γης). Χρησιμοποιώντας τις τριγωνομετρικές γνώσεις της εποχής, προσδιόρισε το μήκος της περιφέρειας της Γης σε 248.000 στάδια. Στη συνέχεια το αναθεώρησε σε 252.000, ώστε ο αριθμός να είναι διαιρετός με το 360 (τις μοίρες μιας περιφέρειας κύκλου). Αν δεχθούμε ότι ο Ε. χρησιμοποιούσε αιγυπτιακά στάδια των 157,5 σημερινών μέτρων, τότε το αποτέλεσμα ισοδυναμεί με 39.690 σημερινά χιλιόμετρα, ενώ, αν δεχθούμε ότι χρησιμοποίησε το ελληνικό ή ολυμπιακό στάδιο των 183 μ., τότε το αποτέλεσμα ισοδυναμεί με 45.900 σημερινά χιλιόμετρα (η ακριβής τιμή είναι περίπου 40.000 χιλιόμετρα) – σε κάθε περίπτωση μια αξιοθαύμαστη προσέγγιση.